Kritisch denken, wat was dat ook alweer?

Een kritischere wereld begint bij jezelf

Dat pseudowetenschap en welzijnssprookjes zo welig online kunnen tieren, heeft alles te maken met kritisch denken. Althans, het totale gebrek daaraan bij velen. Met name zij die juist het hardste schreeuwen.

In het algemeen is goed kritisch denken knap lastig. Ook voor mij. Ik zal mezelf nooit een bijzonder kritisch denker noemen en juist dat maakt me meer een kritisch denker dan anderen die zichzelf een ontzettend goede kritisch denker vinden. En dat zijn er in mijn ervaring best veel. Ik vermoed dat als je een willekeurig iemand aanspreekt op straat en vraagt of hij of zij een kritisch denker is, diegene altijd volmondig ja zal antwoorden. Niemand wil dom, naïef of intellectueel lui zijn.

In werkelijkheid zijn er maar weinig mensen echt goed in kritisch denken. En volgens onderzoek zijn juist diegenen die het hardst tegen de wetenschappelijke consensus aanschoppen en vallen voor pseudowetenschap, helemaal niet zo goed in denken als ze zelf denken. Ze overschatten structureel hun eigen kennis en kunde. ¹

Ze verwarren in mijn ervaring een kritische houding met kritisch denken. Vaak zijn ze niet kritisch, maar selectief kritisch. ‘De wetenschappers zijn niet te vertrouwen, maar mijn spiritueel goeroe wel. De wetenschappers verdienen namelijk geld aan hun uitvindingen. Mijn goeroe ook, maar die heeft ten minste goede intenties.’

Kritisch denken heeft daarbij vaak een negatieve, nogal cynische connotatie. Alsof kritisch denken hetzelfde is als kritiek hebben. Daarom kun je beter aan de Engelse term denken: ‘critical thinking’, waarbij ‘critical’ niet alleen ‘kritisch’ betekent, maar ook ‘belangrijk’ of ‘essentieel’. Essentieel voor bijvoorbeeld onderzoek en waarheidsvinding. Essentieel in het kader van jezelf in bescherming nemen tegen desinfo.

Wat is kritisch denken dan wel? Kritisch denken wordt in het algemeen beschouwd als het vermogen om zelfstandig te argumenteren en oordelen, om tot weloverwogen afwegingen te komen.

Maar dat is bijzonder breed, wat houdt dat precies in? Een artikel uit 1990 in The Skeptical Inquirer, genaamd The Field Guide to Critical Thinking van James Lett, geeft hier bijzonder goede handvatten voor en wil ik daarom behandelen.

Zes regels

Lett stelt zes regels voor:

• Falsifieerbaarheid

• Logica

• Volledigheid

• Reproduceerbaarheid

• Toereikendheid

• Eerlijkheid

Hoewel dit artikel inmiddels meer dan dertig jaar oud is, lijkt het haast geschreven voor deze tijd van online pseudowetenschap. Ik neem ze in de context van vandaag de dag door.

Falsifieerbaarheid

Een claim moet zijn te falsifiëren. Ik kan bijvoorbeeld beweren dat zwaartekracht wordt veroorzaakte door onzichtbare kaboutertjes met lijm aan hun schoentjes die alles naar beneden trekken. Dat slaat nergens op, maar het is ook niet te weerleggen met een experiment of een andere vorm van bewijs. Ofwel, het is niet te falsifiëren en daarom is het geen goede claim.

Dit soort claims vinden we vaak terug in de pseudowetenschap:

---

Waarom pseudowetenschap zo welig kan tieren

---

Een bewering heeft enkel waarde als deze te ontkrachten is. Als een bewering dusdanig in elkaar steekt dat deze niet is te weerleggen met bewijs, is hij niet specifiek genoeg en vaak zelf niet gefundeerd op enig bewijs of logica.

Een voorbeeld: regelmatig hoor ik van mensen dat de wetenschap wordt betaald door Big Pharma, ofwel de farmaceutische industrie, waardoor onderzoeken worden beïnvloed en bijvoorbeeld een medicijn tegen kanker wordt tegengehouden. Het bewijs? Dat is er niet, want dat wordt allemaal weggemoffeld. Ja, daar kun je dus niks mee. Het is een lege statement, zonder bewijs of substantie, waardoor het ook niet te falsifiëren is. Daardoor is het in de kern ook weinig waard. Uiteraard zijn er genoeg redenen om kritisch te zijn en te blijven op de farmaceutische industrie, maar dit soort boude claims, die we rustig tot complottheorie kunnen rekenen, hebben weinig meer met kritisch denken te maken.

Een ander voorbeeld: iemand die roept dat de wereld wordt aangestuurd door buitenaardse wezens. ‘Maar daar is toch geen bewijs van?’ Nee, want ze lijken exact op mensen, waardoor we niks doorhebben. Dit is niet te falsifiëren met bewijs. De theorieën dat de maanlanding nep was en dat de aanslagen op het World Trade Center op 11 september 2001 waren georkestreerd door de Amerikaanse overheid zelf zijn van hetzelfde laken en pak.