Wetenschapsscepsis langs de politieke ladder
Wetenschapsscepsis langs de politieke ladder
Wantrouwen, populisme en kiezende zwevers
Aan de vooravond van Tweede Kamerverkiezingen leek het mij wel eens interessant om te kijken hoe wetenschapsscepsis is verdeeld over het politieke spectrum. Deze nieuwsbrief is dus iets serieuzer van toon dan dat je als lezer van me gewend bent.
Polarisatiepandemie
Dr. Roderik Rekker, universitair docent Politicologie, deed onderzoek naar wantrouwen in de wetenschap en politiek, dus ik stelde hem een paar vragen over dit onderwerp. Hij gebruikt twee termen: feitenpolarisatie en wetenschapspolarisatie.
‘Bij feitenpolarisatie spreek je van mensen die anders denken over de realiteit dan politieke tegenstanders. Bijvoorbeeld de hoeveelheid migranten in Nederland.’ Dat is een vaststaand getal, dat gewoon is op te vragen bij het CBS. ‘Toch zie je dat PVV-stemmers dit getal structureel overschatten, maar Groenlinksstemmers het onderschatten’, vervolgt Rekker.
Een uiting daarvan is wetenschapspolarisatie, waarbij er anders wordt gedacht over een uitspraak van de wetenschap, bijvoorbeeld over het klimaat of vaccins.
In de jaren ‘70 hadden de Republikeinen in de VS bijvoorbeeld meer vertrouwen in de wetenschap dan de Democraten. ‘Maar dat is nu totaal omgedraaid. Er is nu maar een kleine minderheid van de conservatieven in de VS die de wetenschap achter klimaatverandering serieus neemt.’
In Nederland zagen we volgens Rekker in de afgelopen twee decennia een soortgelijke ontwikkeling: ‘Vertrouwen in politiek is in de loop der jaren samen gaan hangen met de stemkeuze en in het kielzog vertrouwen in de wetenschap.’ Vijftien jaar geleden was hier nauwelijks sprake van; het vertrouwen dan wel scepsis was gelijkmatig over de partijen uitgesmeerd. ‘Maar dat is echt veranderd.’
Populisme
Dat komt met name door de groei van populisme. ‘Populistische partijen zijn het wantrouwen in de politiek gaan verwoorden. “Stem op ons, want wij doen wat met jullie wantrouwen.” Mensen stemmen omdat ze wantrouwen én worden wantrouwiger doordat ze op die partijen stemmen. Ze luisteren vaker naar de partijen waar ze op stemmen en worden steeds meer beïnvloed door het sceptische verhaal van de partij.’ Er vindt dus een soort wisselwerking van wantrouwen plaats. Dat laatste geldt niet alleen voor wantrouwen in de politiek maar ook specifiek voor wantrouwen in de wetenschap.
Kiezers van populistische partijen laten zich beïnvloeden door de wetenschapsscepsis van hun partij, aldus Rekker. Dat gebeurt met name aan de rechterflank. Hoewel populisme zich in beide kanten van het politieke spectrum even makkelijk nestelt, zitten volgens Rekker de populisten in Nederland vandaag de dag vooral op rechts.
Daarbij heeft de linkerflank weliswaar in het algemeen meer vertrouwen in de wetenschap, maar is links niet zonder blinde vlekken. Zo staat links alsnog sceptisch tegenover specifieke wetenschappelijke claims die niet past in het politieke wereldbeeld. ‘Bijvoorbeeld als het gaat om genetisch gemodificeerde gewassen. Uit de wetenschap blijkt dat dit geen enkele gezondheidsschade oplevert, maar op links wordt hier vaker aan getwijfeld.’
Tot slot, een belangrijke observatie van Rekker: ‘Dat wantrouwen in wetenschap toeneemt op rechts, kan ook te maken hebben met dat wetenschap in de media vaak gaat over thema’s die rechtse mensen op z’n zachtst gezegd niet leuk vinden, zoals klimaat en stikstof. Als het continu ging over genetisch gemodificeerde gewassen, was de wetenschapsscepsis op links wellicht groter geweest.’
Voorspellers
Dr. Bastiaan Rutjens is onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam naar wetenschapspsychologie. Zijn resultaten zijn in lijn met de bevindingen van Rekker.1 Daaruit blijkt namelijk:
Conservatisme is een voorspeller voor klimaatscepsis;
Spiritualiteit is een voorspeller voor vaccinscepsis;
Wetenschappelijke geletterdheid is een voorspeller voor vertrouwen in wetenschap, maar ook voor scepsis naar genetisch gemodificeerd voedsel specifiek.
Onderzoek uit de VS
Deze dubiovlieger gaat niet alleen op in ons land, maar ook in de VS. Uit een recent onderzoek2 van Stanford University blijkt dat liberals meer vertrouwen hebben in wetenschap dan conservatives. Al is er bij de eerste groep ook meer wantrouwen als het resultaat van een onderzoek of het instituut waar het onderzoek werd uitgevoerd, niet past in het eigen straatje. Vergelijkbaar met links Nederlands zoals Rekker hierboven schetste.
Bij een experiment werden 825 deelnemers gevraagd een stuk over de oorzaken van klimaatverandering te lezen. De ene groep las info die in lijn is met de wetenschappelijke consensus dat de mens bijdraagt aan klimaatverandering en de andere groep kreeg een stuk voorgeschoteld over hoe klimaatverandering vooral een natuurlijk proces is. De info werd aan verscheidene universiteiten toegeschreven; sommigen kregen te horen dat ze de informatie hadden gelezen die afkomstig was van een universiteit die als liberaal wordt beschouwd (UC Berkeley), anderen van een conservatief geacht instituut (Texas A&M University). Tevens was er een groep waarbij de informatie niet was voorzien van een afzender.
De onderzoekers keken naar drie pijlers:
Hoe overtuigend het onderzoek was
De geloofwaardigheid van de bron
De geloofwaardigheid van het onderzoek
Liberalen achtten onderzoek dat onderschrijft dat de mens klimaatverandering veroorzaakt overtuigender en geloofwaardiger dan onderzoek waaruit blijkt dat het een natuurlijk proces is. Conservatieven lieten zich door beide onderzoeken evenveel overtuigen. Liberalen hechtten daarbij zeer veel waarde aan de afkomst van het onderzoek. De liberale universiteit werd stukken geloofwaardiger en overtuigender gevonden dan onderzoek van een conservatieve universiteit. Ook hier zijn de conservatieven stabieler.
Bij een tweede, vergelijkbaar experiment onder 1233 proefpersonen keek men niet naar klimaatverandering, maar naar verklaringen voor raciale verschillen in welvaart. Hierbij kreeg men ofwel een liberale verklaring voorgelegd (institutionele discriminatie en beleidsvorming) ofwel een conservatief perspectief (individuele keuzes). Zowel de liberals als de conservatives achtten onderzoeken die in lijn waren met hun ideologie overtuigender. Ook hier gold dat liberalen zich meer lieten beïnvloeden door de bron dan de consequent wantrouwige conservatieven.
Dit alles is vrij verrassend, omdat in het algemeen conservatieven als wantrouwiger tegenover de wetenschap worden beschouwd. Dit kan volgens de onderzoekers ook komen door een kleine sample van conservatieve proefpersonen en de keuze van de onderwerpen en de keuze van de afkomst van de fictieve onderzoeken. Daarbij is het vertrouwen in de wetenschap in de VS in het algemeen sowieso bijzonder laag.3
De kiezende zwever
In hoeverre speelt het begrijpen van wat wetenschap is mee mee bij het wantrouwen ervan? Iemand kan prima overtuigd zijn dat wetenschap the way to go is en tegelijkertijd geloven dat de Wim Hof Methode wetenschappelijk is onderbouwd. Terwijl dat niet het geval is, daarom noemen we het pseudowetenschap: het doet zich voor als wetenschap, maar is het niet. De Wim Hof-adept kan dus wel de wetenschappelijke methode hoog in het vaandel hebben, maar toch artsen wantrouwen.
Dat is lastig te onderzoeken, maar het perspectief van hoogleraar sociologie Peter Achterberg is wat dat betreft erg inzichtelijk. Hij zegt in een interview op de website van UniversOnline:
In bepaalde kringen kan er wel degelijk een stijgend wantrouwen jegens de wetenschap worden geconstateerd. Noemenswaardig is dat dit scepticisme niet zozeer gericht is tegen de wetenschap als methode maar tegen de wetenschap als institutie. We kunnen spreken van een gezagscrisis.
Dit heeft volgens hem te maken met een maatschappelijk onbehagen en het gevoel zelf buitengesloten te worden van instituties die blijkbaar als enige deel mogen nemen aan de wetenschappelijke methode.
Het geloof in pseudowetenschap speelt, als we uitgaan van het beeld van Achterberg, dus nauwelijks een rol in de ontwikkeling van wetenschapswantrouwen.
Samenzweven, samen stemmen
Er is weinig te vinden over kwakzalverij en stemgedrag, maar over complotdenken en stemgedrag des te meer. Spiritualiteit en complotdenken smelten steeds meer samen tot zogeheten wellness-rechts, samenzwevers of conspirituality. De Groene Amsterdammer schreef hier eerder een uitgebreide analyse over, die absoluut de moeite waard is om te lezen.
Dr. Jaron Harambam schreef in zijn paper Een (on)gelukkig huwelijk? Over de verrassende versmelting van spiritualiteit en complot- theorieën4:
De afgelopen jaren is goed duidelijk geworden hoe er vele affiniteiten zijn tussen de wereld van complottheorieën en die van spiritualiteit. Tijdens de coronacrisis zijn veel aanhangers van holistische levensfilosofieën en alternatieve geneeswijzen, en beoefenaars van yoga, reiki, en mindfulness zich gaan verzetten tegen de genomen maatregelen om de pandemie te beteugelen. Hierbij werd vaak in complotretoriek gesproken over de kwalijke krachten die achter deze crisis zouden zitten, expliciet getwijfeld over het nut van vaccinaties in tegenstelling tot je eigen immuunsysteem boosten, en werd de noodzaak benadrukt van zelf onderzoek doen om de waarheid achter het nieuws te ontrafelen. Dit wantrouwen naar de gevestigde maatschappelijke instituten en hun kennis is natuurlijk het centrale kenmerk van de complotdenkerswereld, maar vindt eveneens veel weerklank in de heterogene domeinen van wat spiritualiteit genoemd wordt. Voor velen was dit een (onaangename) verrassing: hoe konden zogenaamde vrijgevochten, links-progressieve en vredelievende mensen ineens allerlei complottheorieën over een wereldwijde machtsgreep gaan aanhangen, en zelfs op rechts-populistische partijen gaan stemmen? Wie echter complottheorieën bestudeerde, was minder verrast, want al jaren is duidelijk hoe een belangrijk deel van het conspiracy-milieu, innig verweven is met allerlei spirituele ideologieën, praktijken en maatschappelijke groeperingen.
Bij zowel complotdenkers als de spirituele jetset is ‘wantrouwen naar de gevestigde maatschappelijke instituten en hun kennis’ de drijfveer, iets waar populisten veel op inspelen.
Zo blijkt dat mensen die patronen zien die er niet zijn, ook wel illusoire patroonperceptie genoemd, eerder geneigd zijn betekenis te geven aan diepzinnig klinkende spirituele new age kolder.5 Én eerder geneigd zijn te geloven in complottheorieën.6
Uit onderzoek van Trouw7 uit 2019 blijkt dat complotdenkers het vaakst op Forum voor Democratie, PVV en 50Plus stemmen.
In 2013 was dat volgens prof. dr. Jan-Willem van Prooijen, die meewerkte aan het onderzoek, nog PVV en SP. Extreemrechts en complotdenken is volgens hem onlosmakelijk met elkaar verbonden, zo liet hij optekenen in een ander stuk van Trouw8:
Willem Engel is niet voor niets lid van Forum voor Democratie, de partij waar menig influencer die ‘alleen maar vragen stelt’ mee wegloopt op Instagram. En Baudet zelf ziet ook steeds meer heil in spiritualiteit.
Stemmen maar
Concluderend zien we vooral dat rechtspopulisme een drijvende kracht is achter wantrouwen in de wetenschap en dat er op de linkerflank een algemeen hoger vertrouwen is in de wetenschap, al zijn linkserds ook eerder geneigd de wetenschap te geloven als het aansluit bij hun ideologie.
Tot slot, mocht je zelf wetenschap en onderwijs een warm hart toedragen, is het waarschijnlijk verstandig niet rechts te stemmen, want volgens Science Guide plunderen rechtse partijen kennis en het onderwijs.
Disclaimer: ik stem zelf Partij voor de Dieren.
Tot volgende week.
Vond je dit gratis artikel hartstikke te gek? Overweeg dan een donatie, als je mij financieel wil steunen:
Of word lid van de betaalde nieuwsbrief:
https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0146167217741314
https://www.researchgate.net/publication/374859621_Blind_Trust_Blind_Skepticism_Liberals'_Conservatives'_Response_to_Academic_Research
https://www.pewresearch.org/science/2022/02/15/americans-trust-in-scientists-other-groups-declines/
https://research.vu.nl/files/189431801/TCC_2211_9507_2022_012_002_005_Harambam_Conspirituality_Een_ongelukkig_huwelijk.pdf
https://www.researchgate.net/publication/332106224_Finding_meaning_in_the_clouds_Illusory_pattern_perception_predicts_receptivity_to_pseudo-profound_bullshit
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ejsp.2331
https://www.trouw.nl/binnenland/complotten-kiezers-van-fvd-pvv-en-50plus-zweren-erbij~b2138a0d/
https://www.trouw.nl/binnenland/populisme-en-complotdenken-horen-bij-elkaar~b5d58c76/