Wordt het niet eens tijd te kappen met de horoscoop?

Astrologie normaliseert pseudowetenschappelijk denken en staat haaks op alles wat journalistiek is

Zwaartekracht wordt veroorzaakt door onzichtbare kabouters met magnetische laarsjes. Onze quantumvriendjes hangen in groten getale aan jou, de stoel waar je op zit, andere dieren, je woning en zelfs de luchtmoleculen die je inademt. Het magnetische veld van de aarde trekt aan hun laarsjes, waardoor alles netjes blijft liggen/staan en niet wegzweeft.

Dit klinkt kolderiek, maar vergelijkbare metafysische sprookjes worden maandelijks afgedrukt in de populairdere (vrouwen-)tijdschriften onder het mom van ‘horoscoop’. Zelfbenoemde readers, die enkel een graad hebben behaald aan de astrale affirmatieschool, mogen pagina's volschrijven met wollige, incoherente levensadviezen. Honderdduizenden lezers krijgen zo spirituele abracadabra voorgeschoteld, die niet alleen op geen enkele manier is te rijmen met de realiteit, maar ook onmogelijk is te toetsen aan de werkelijkheid. Kortom, het exacte tegenovergestelde van wat journalistiek zou moeten zijn. Vanwaar deze collectieve blinde vlek?

Genormaliseerd wensdenksprookje

Astrologie valt op geen enkele manier te rijmen met onze kennis van de natuur. De mensen die horoscopen schrijven zijn geenszins gekwalificeerd in een gebied dat ook maar enigszins te vereenzelvigen is met het gezonde verstand, laat staan wetenschap. Toch denken we massaal dat astrologie tot op zekere hoogte wel iets wetenschappelijks heeft. Uit een twintigjarig onderzoek¹ aan de Universiteit van Arizona (VS), dat liep van 1988 tot 2008 onder tienduizend studenten, bleek dat 78 procent van hen astrologie op z’n minst ‘een beetje wetenschappelijk’ vond. Onder studenten die een wetenschappelijke studie volgden, vond slechts 52 procent astrologie totaal niet wetenschappelijk.

Die valkuil is niet onlogisch. Het staat immers allemaal ‘in de sterren geschreven’ en sterrenkunde klinkt natuurlijk wel lekker wetenschappelijk. Daarnaast heeft een groot deel van de lezers vaak het idee dat wat er staat, daadwerkelijk op hen van toepassing is. Dit komt door de manier waarop het is opgeschreven, zo ontdekte psycholoog Bertram Forer al in 1948. Hij schotelde zijn studenten de volgende tekst voor, die hij had geschreven door verscheidene horoscopen bij elkaar te vegen.

Je wilt graag dat anderen je bewonderen en aardig vinden, maar voor jezelf ben je kritisch. Hoewel je persoonlijkheid zwakheden vertoont, kun je die meestal goed compenseren. Je hebt een aanzienlijk ongebruikt talent, dat je nog niet tot je eigen voordeel hebt ingezet. Af en toe twijfel je of je de juiste beslissing hebt genomen. Je kiest voor een bepaalde mate van afwisseling, en van restricties en beperkingen word je ontevreden. Je bent trots een onafhankelijk denker te zijn. Je aanvaardt geen beweringen van derden zonder bevredigend bewijs. Je hebt ontdekt dat het niet verstandig is om jezelf tegenover anderen al te zeer bloot te geven. Soms ben je vriendelijk, extravert en gezellig. Op andere momenten ben je juist introvert, behoedzaam en gereserveerd.

Wat bleek: een grote meerderheid van de studenten vond dat deze beschrijving perfect op hen van toepassing was.² Daarbij is het vrij bespottelijk dat vrijwel iedereen zijn sterrenbeeld weet, maar veel minder mensen basale medische informatie, zoals de bloedgroep. Ik kon geen onderzoeken vinden, dus gooide een polletje op Twitter: wie weet wat zijn sterrenbeeld en/of bloedgroep is. Resultaten: 41 procent van de 902 stemmen kent alleen het sterrenbeeld, tegenover 8 procent alleen de bloedgroep. 47 procent is goed op de hoogte en weet beide en de resterende 8 procent geen van beide. Op Instagram was het resultaat iets minder zorgwekkend: 26 procent van de 451 stemmen weet alleen het sterrenbeeld.

Kijk, een bullshitbingokaart

Nu zeg ik niet dat het kennen van je bloedgroep de heilige graal van zelfkennis is, maar het verschil illustreert hoe diep het sterrenbeeldensprookje in onze cultuur zit gebakken. Het ijdele geloof in sterrenwichelarij is enorm besmettelijk en je komt er je hele leven niet meer vanaf.

Astrologie is daarbij een gateway naar spirituele vormen van kwakzalverij die weldegelijk schadelijk zijn, zoals Ayurveda. Of de praktijk van 'spiritual bypassing', waarbij iemand zo overtuigd is van de kracht van spiritualiteit, dat-ie geen noodzaak meer ziet de psyche verder nog te onderhouden en bijvoorbeeld emoties uit de weg gaat. En oogkleppen krijgt voor de negatieve aspecten des levens.³ Ook is geloof in pseudowetenschap sterk gecorreleerd met complotdenken en extreemrechts gedachtengoed. ⁴⁵

Voedingsbodem voor kwakzalf-onkruid

Dat zou alleen al een reden moeten zijn om er mee te stoppen. Social media en Instagram in het bijzonder zijn op zich al een mijnenveld van transcendentaal geneuzel. Esoterische pseudowetenschap woekert als nooit tevoren langs de digitale snelwegen en horoscopen in mainstream media zijn hier een openbare voedingsbodem voor. Door je publiek dagelijks dan wel wekelijks pseudowetenschap als realistisch advies voor te schotelen, normaliseer je anti-wetenschappelijke fladderdenken. Terwijl juist mediamerken er zorg voor moeten dragen deze wildgroei aan spiriwiri kwakkers—onkruid in te perken, in plaats van er een potje pseudo-pokon overheen strooien.

Let wel: Horoscopen moeten absoluut niet per wet verboden worden — stel je het lijdzame martelaarschap van die zogeheten paragnosten eens voor — want uiteindelijk valt het wel onder de persvrijheid. Maar een hoofdredactie is juist de uitgelezen plek waar een grens kan worden getrokken. Vergeet niet dat het nog maar twee jaar geleden is dat AstroTV op de buis was. Een televisieprogramma waarin een oplicht(st)er kwetsbare mensen verleidde om vanuit hun huiskamerstoel bakken met geld over de balk te smijten voor paranormaal gezever verpakt als levensadvies.

Tijdschrift is ook journalistiek

Maar zelfs als je de schadelijke gevolgen terzijde schuift, en puur naar de journalistieke kwaliteit kijkt, is er geen reden de horoscoop nog een podium te geven. De code voor journalistiek⁶ (en dan in het bijzonder de eerste drie regels) zegt bijvoorbeeld:

1. Bij het doorgeven van nieuws neemt de journalist de werkelijkheid zoals hij die aantreft en waarneemt als uitgangspunt. De verificatie van feiten en de weergave van uiteenlopende meningen belichaamt het journalistieke streven naar objectiviteit.

2. De journalist brengt in de berichtgeving een duidelijk onderscheid aan tussen feiten, beweringen en meningen.

3. De journalist gaat zorgvuldig en integer te werk en geeft daarvan ook blijk in zijn berichtgeving door verantwoording af te leggen over zijn journalistieke methoden.

Hoe valt dat te rijmen met horoscopen? Niet. Zet er dan op zijn minst een disclaimer bij dat het fictie is. Maar ook dat gebeurt niet.

Er is niks mis met spiritualiteit

Het wrange is dat er ook dingen uit de hoek van de spiritualiteit komen die wél meer aandacht zouden moeten krijgen. Yoga is supergezond en zingeving kan op veel vlakken je leven verrijken. Depressies, burn-outs en andere psychische klachten verdienen juist meer aandacht en dingen als mindfulness en mediteren kunnen daarbij helpen. Door maandelijks een parapsychologisch broddelwerkje te publiceren voor een miljoenenpubliek, worden deze thema’s angekeild met holle nonsens en schadelijke desinformatie — dat is juist funest in het bespreekbaar maken van daadwerkelijke problemen. Want wat is westerse spiritualiteit vandaag de dag nog, behalve puur geprivilegieerd narcisme verpakt als verlichting? Een kwakzalfcircus van metafysisch exhibitionisme waar geen touw aan vast te knopen valt.

Genoeg coaches in bijvoorbeeld mindfulness, die wel goed werk verrichten, die compleet worden overschreeuwd door met wichelroedes zwaaiende klankschaalgoeroes en quantumverkopera. Als we willen voorkomen dat iedereen die zich op dat vlak begeeft gelijk wordt weggewuifd als een zweverige halvegare, zouden we het juist nuchterder, eerlijker en wetenschappelijker moeten benaderen. Vervang die horoscoop bijvoorbeeld door een wetenschappelijk onderbouwd zelfhulp-katern. Dan betaal je gelijk een specialist voor je content, in plaats van een niet-gecertificeerde ramenlikker die neertikt wat er toevallig uit de spirituele grabbelton tevoorschijn komt.

Niet alleen kommer en kwel

Want, dat moet gezegd, de vraag naar horoscopen is er en het doet wel wat met de lezers. Ze kunnen een positief effect hebben, op het gebied van bijvoorbeeld creativiteit en humeur.⁷ Een poos geleden benaderde ik een aantal hoofdredacteuren van tijdschriften die horoscopen afdrukken met de vraag: ‘Maar waarom dan?’ Het antwoord: ‘Omdat de lezers het willen.’ Een enkel tijdschrift was zelfs ooit vergeten de horoscoop af te drukken en kreeg toen tientallen boze mails binnen. Kortom, de lezers smullen ervan. Dit is natuurlijk geen reden om ze alsnog een paar alinea's nonsens te blijven voorschotelen, maar je zou wel in de behoefte kunnen blijven voorzien.

Zo heb ik eens gekeken of ik kunstmatige intelligentie een goede, niet van ‘echt’ te onderscheiden horoscoop kon laten schrijven. Ik liet mijn volgers op Twitter en Instagram raden of de horoscopen waren geschreven door ChatGPT, een chatbot gedreven door AI, of door astroloog Joke. Na een poos trial en error, kreeg ik een tekst waarvan 51 procent van de stemmen op zowel Twitter (371 stemmen) als Instagram (200 stemmen) dachten dat deze door Cosmopolitan waren geschreven, niet door ChatGPT.

Mijn voorstel is: blijf voorlopig in de zingevings- en adviezenbehoefte voorzien, maar betaal een expert op het gebied van gezondheid die wel verstand heeft van zaken om generieke adviezen neer te pennen. Druk desnoods een tekstje van ChatGPT af met een kleine disclaimer eronder, zodat we langzaam de maatschappelijke verslaving aan sterrenbeelden af kunnen bouwen.

En als mensen zich in hun vrije tijd alsnog willen onderdompelen in het halfzachte gekleun van warrige zieners uit Schin op Geul, dan is dat helaas lekker eigen keuze. Oplichters zullen er altijd zijn, maar die geef je niet een podium, zoals je dat ook niet geeft aan dwangbuisprofeten die roepen dat onzichtbare kaboutertjes verantwoordelijk zijn voor de zwaartekracht.

Ben jij een slangendrager?

P.S. mocht je alsnog heilig geloven in astrologie, bedenk dan dit: zelfs als je aanneemt dat er een fundament van waarheid in astrologie zit, zouden de horoscopen van vandaag de dag niet kloppen. De klassieke sterrenbeelden die we kennen, waarbij je bijvoorbeeld een vissen bent als je bent geboren tussen 19 februari en 20 maart, is gebaseerd op de stand van de sterren zoals deze 2200 jaar geleden was. De daadwerkelijke stand van de sterren, althans, hoe wij deze vandaag de dag zien op bepaalde data, is hartstikke verschoven. Dit komt door de voortdurende aantrekkingskracht van de maan op de aarde, waardoor de draaias van onze planeet door de jaren heen iets is gekanteld. Hierdoor loopt ons beeld van de hemel ongeveer een maand voor. Een vissen ben je in feite als je bent geboren tussen 11 maart en 18 april. Daarnaast gloort er zelfs een dertiende sterrenbeeld aan de horizon. Ben jij tussen 29 november en 17 december jarig, dan ben ben je volgens de stand van de sterren een slangendrager.

1. https://www.researchgate.net/publication/252610393_Astrology_Beliefs_among_Undergraduate_Students

2. https://psycnet.apa.org/record/1949-03749-001

3. https://www.healthline.com/health/mental-health/spiritual-bypassing#What-is-spiritual-bypassing?-

4. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/acp.3042

5. https://www.researchgate.net/publication/332198915_Belief_in_Conspiracy_Theories

6. https://www.nvj.nl/themas/journalistieke-praktijk/ethische-regels/code-journalistiek

7. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0191886916307826