Hoe blijf je in gesprek met iemand in het konijnenhol?

Vijf tips van een hoogleraar

Regelmatig ontvang ik van volgers de vraag hoe ze in gesprek kunnen gaan met familie en/of vrienden die steeds meer in allerlei onzin geloven. Of naasten die bijvoorbeeld niet behandeld willen worden voor een ziekte, omdat ze geloven dat ze zichzelf weer gezond kunnen mediteren of suppleren. Hoe blijf je in gesprek met iemand in een parallelle realiteit?

Ik sprak met Jan-Willem van Prooijen, bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme, en complotdenken aan de Universiteit Maastricht. Hij heeft onlangs een boek geschreven: Hoax - Waarom mensen in complottheorieën geloven. Een aanrader. In het laatste hoofdstuk beschrijft hij hoe je het best in gesprek kan blijven met naasten die steeds ‘verder wegglijden in het konijnenhol’.

Dit gaat specifiek over complotdenkers, waar ik het op mijn Instagram en in mijn nieuwsbrief vooral heb over poldergoeroes, medische desinformatie en pseudowetenschap. Toch komt heilig geloof in manifesteren, ijsbaden of supplementen vrijwel altijd in de kern ook neer op complotdenken. Als je hele standpunt is gebouwd op iets dat haaks staat op al het beschikbare wetenschappelijke bewijs, kom je in discussies toch verrassend vaak uit op een onderliggend complot: de wetenschap zelf klopt niet, want Big Pharma betaalt onderzoekers om de resultaten te manipuleren.

In het geval van vaccinaties steekt dergelijk wantrouwen ook structureel de kop op en hoewel vaccinaties tegenwoordig weer een discussiepunt zijn vanwege allerlei uitbraken, is de discussie volgens Van Prooijen niets nieuws: ‘Wat wat mij vooral aan de medische kant van complotten fascineert: die complotten komen altijd terug. De eerste vaccinatiecampagne vond al eind 18e eeuw plaats en toen zag je al vergelijkbare complottheoriën als tegenwoordig.’ Destijds riepen tegenstanders dat je van het pokkenvaccin blind zou kunnen worden. En dat vrouwen door de inenting ineens seks zouden gaan hebben met stieren en hybride koemensen zouden gaan baren.

Volgens vaccinatiecriticus Benjamin Moseley zou een inenting tegen de pokken ervoor kunnen zorgen dat vrouwen ineens sex zouden gaan hebben met stieren en een soort hybride koemens zouden gaan baren

Bizarre claims over vaccinaties en complotten in het algemeen zijn van alle tijden en complotdenkers dus ook. De meeste mensen kennen wel iemand die gelooft dat de wereld wordt gerund door een elite of dat de aarde plat is. Of dat vaccins een manier zijn voor de overheid om iedereen te traceren via microchips.
En dat klinkt natuurlijk belachelijk, maar hoe blijf je toch met mensen die hierin geloven in gesprek?

Vijf tips

In zijn boek geeft Van Prooijen vijf tips. Deze gaan dus specifiek over in gesprek blijven met naasten en dierbaren en niet over bijvoorbeeld online anoniempjes die zich enkel in discussies mengen om desinfo te verspreiden.

• Bewaar het respect

‘Dat je het niet met elkaar eens bent betekent niet dat de ander een slecht, egoïstisch mens is.’ Ook niet dat-ie dom of onvolwassen is. Ook de meest bizarre complottheorieën komen volgens Van Prooijen voort uit reële zorgen en je bereikt er niets mee als je daar laatdunkend over doet.

Dit betekent natuurlijk ook dat je respect mag verwachten en je jezelf niet voor domme lul hoeft weg te laten zetten. Doet iemand dat wel, kun je zelf ook je grenzen aangeven door uit te leggen dat je dit niet waardeert of het gesprek zelfs af te kappen, zonder verder in gescheld te vervallen.

In gesprek met het konijnenhol

• Zoek verbinding

Mensen laten zich volgens Van Prooijen eerder beïnvloeden door iemand met wie ze een goede band hebben en die vriendelijk is. Het eerdergenoemde respect bewaren helpt daar natuurlijk bij, maar daarnaast is het belangrijk om te beseffen dat je ook een band hebt buiten de discussie om. ‘Misschien gelooft één van jullie wel in een kwaadaardige elite en de ander niet, maar hebben jullie wel vergelijkbare ideeën over welke problemen de overheid anders aan zou moeten pakken.’ Zoiets kan ook een startpunt zijn voor een gesprek in plaats van verhitte discussie, waarin je erachter zou kunnen komen dat je misschien toch wel meer gemeen hebt met diegene. ‘Er is een reden waarom je ooit een nauwe band hebt opgebouwd, waarschijnlijk omdat je diegene een leuk en aangenaam persoon vond. Die kwaliteit is er nog steeds.’

Blijf zoeken naar het positieve in die ander en als resultaat zal diegene ook het positieve zoeken in jou en eerder bereid zijn te luisteren naar je standpunt. Als iemand je dierbaar is en de discussie over complotten tussen jullie in begint te staan, kan het helpen ook leuke dingen te blijven doen en van tevoren af te spreken niet in discussie te gaan. ‘Morgen praten we verder, maar vandaag laten we het rusten en gaan we als vanouds samen een leuke dag beleven.’ Als jullie relatie zich op een gegeven moment alleen nog maar laat definiëren door discussie, kan de band ook vervagen. Waardoor je alleen maar verder van huis raakt.

• Wees geen onderwijzer, maar een onderzoeker

Als je verzeild raakt in discussie kan het wel eens gebeuren - en daar kan ik zelf over meepraten - dat je jezelf gaat opstellen als expert. Iemand gelooft niet in vaccins? Dan is het doodeenvoudig even een blik aan onderbouwde argumenten open te trekken. Tegelijkertijd profileer je jezelf daarmee als iemand die het beter weet - een soort leraar - en duw je de ander in een hoek van onwetende leerling. Wat weer respectloos over kan komen. Daarbij maak je dan dezelfde fout als waar je de ander van beticht: je eigen kennis overschatten.

Pak het dus anders aan: probeer jezelf als nieuwsgierige onderzoeker op te stellen en trek die ander daarin mee. Jullie zijn beiden geen experts, maar kunnen wel samen op zoek proberen te gaan naar wat wél klopt. Probeer daarbij te vragen naar wat die ander beweegt in bepaalde dingen te geloven en vraag daarbij - uit oprechtheid - wat voor informatie farmaceutische bedrijven dan bijvoorbeeld achterhouden. Door iemand rustig de theorie uit te laten leggen aan de hand van kritische vragen, kan een complotdenker misschien zelf tot inzicht komen dat er hiaten in de zaak zitten en wellicht deels op eigen houtje tot de conclusie komen dat de theorie toch niet zo waterdicht is als gedacht.

• Lees je in

Wat ik zelf veel heb ervaren in online discussies, is dat mensen er vaak met een gigantisch gestrekt been invliegen, maar vaak al vrij snel inhoudelijk niet veel van de materie snappen. Ze praten een paar standpunten na die ze op YouTube of Instagram hebben gezien, maar als je doorvraagt, blijkt vaak dat de kennis en kunde niet veel verder reikt dan dat. Het is daarom handig om je enigszins in te lezen. Als je dat niet doet, delf je vaak al snel het onderspit. Vooral als iemand je probeert te overschreeuwen met een onsamenhangend feitensalvo.

Zo schrijft Van Prooijen:

‘Een hardnekkige complotdenker lijkt op het eerste gezicht veel van een onderwerp te weten maar meestal is dat schijn. Een ongefundeerde complottheorie is meestal opgebouwd als een kaartenhuis dat bestaat uit een bonte mix van feiten, onbewezen aannames, vage verbanden en onjuistheden. Lang niet iedereen is op de hoogte van de tegenargumenten die hun complottheorie weerleggen. Denk eraan: debunken heeft wel degelijk zin, maar je moet dan wel weten waar je over praat. Als jij duidelijk veel over een onderwerp weet, vriendelijk blijft en het respect bewaart, is de kans groter dat de ander jou serieus zal nemen.’

• Heb geduld

Lastig te accepteren, maar je gaat iemand die zichzelf heeft ingegraven waarschijnlijk niet met een enkele discussie op andere gedachten brengen. Zoiets heeft vaak tijd nodig. Een complotdenker heeft van het complotdenken niet zelden zijn of haar identiteit gemaakt en geloof in het ene complot betekent meestal dat je ook vatbaar bent voor andere complottheorieën. Zelfs als je iemand dus inhoudelijk kan overtuigen dat een specifieke theorie niet klopt, betekent dat niet dat het hele wereldbeeld ineens is veranderd. ‘Het betekent ook niet dat mensen in dat geval de ongefundeerde complottheorie vervangen voor een plausibele verklaring; soms komt er gewoon een andere complottheorie voor in de plaats.’

Een enkele discussie zal dus niet direct iets teweegbrengen, maar kan op den duur wel ervoor zorgen dat iemand heel langzaam van gedachten zal veranderen. Vooral dus als je respect blijft houden. ‘Een soort wapenstilstand waarin je het er beiden over eens bent dat je het ergens niet over eens wordt (agree to disagree), is op de korte termijn helemaal geen verkeerde uitkomst. Sterker nog, dat mag je als een succes zien.’

Zelfkritisch denken

Uiteraard zijn deze vijf tips geen garantie voor succes en heb je nooit in de hand of een naaste verdwaald raakt in de jungle van complotdenken en pseudowetenschap en of-ie er vervolgens ook weer uit weet te komen. Focus daarom op wat je zelf wel in de hand hebt, zoals de bovenstaande tips en wat ik zelf nog wil toevoegen: een kritische blik naar jezelf en je eigen manier van denken.

Veel complotdenkers hebben het idee dat ze bijzondere kritisch denkers zijn, maar zijn in mijn ogen vaak juist erg selectief en zelfs wantrouwend. Niet kritisch. Volgens Van Prooijen is kritisch denken dan ook veel meer dan een starre houding ten opzichte van mainstream denkbeelden en cynisch doen over alles dat de wetenschap zegt: ‘Het belangrijkste aspect van kritisch denken is objectief en analytisch kijken. Emoties erbuiten laten. Dat moet je niet alleen doen bij anderen, maar ook bij jezelf. Je moet bereid zijn inzichten aan te passen aan de hand van nieuw bewijs. Sommigen zijn daar niet zo goed in; een kenmerk van een dogmatisch wereldbeeld.’

Echt kritisch denken begint, als je het mij vraagt, bij jezelf: waar zitten mijn aannames en kennisleemtes? Waar heb ik wel en geen verstand van? Wat zeggen daadwerkelijke experts? Wat voor bewijs is er dat mijn standpunt tegenspreekt? Als je daar eerlijk over bent en jezelf dit soort vragen blijft stellen, denk ik dat je altijd goed beslagen ten ijs komt in gesprek met een complotdenker. En er gewoon een stabieler wereldbeeld op nahoudt. Hierdoor kun je steviger in je schoenen staan (ik in ieder geval wel), zonder uiteraard respectloos te worden.

Hoax - Waarom mensen in complottheorieën geloven is hier te bestellen (affiliate link).

Tot volgende week!

Vond je dit gratis artikel hartstikke te gek? Overweeg dan een donatie, als je mij financieel wil steunen.

Of beter nog: word lid van de betaalde nieuwsbrief, dan krijg je er iets voor terug :)

Dat kan ook via iDeal, zowel een maandabonnement als een voordelig jaarabonnement. Wel zo handig.